Jak pomóc dziecku budować poczucie własnej wartości?

Poczucie własnej wartości to coś, co w teorii brzmi prosto i logicznie, a w praktyce okazuje się dość złożonym i skomplikowanym elementem. Niezależnie od tego, czy zastanawiamy się nad tym na co dzień, my i nasze dzieci również mamy jakieś poczucie własnej wartości.

Niższe, wyższe, bardzo wysokie albo tak słabe, że wręcz zerowe. Będąc rodzicami pokazujemy dzieciom świat w swój jedyny, indywidualny dla rodziny sposób. Zanim nasze maluchy zaczną szukać własnych perspektyw i ukształtują swoje pierwsze światopoglądy, będą odbierać życie takim, jakie je przedstawimy. To od nas zależy, czy będą w nim kary i nagrody, czy będzie praktyka uważności i czy pojawi się wdzięczność. To od nas zależy, czy staniemy się dla dziecka przewodnikiem godnym zaufania, czy niecierpiącym sprzeciwu rządzącym. To i wiele innych aspektów wpływających na komfort psychiczny oraz rozwój relacji w całym domu nadal pozostaje naszym dobrowolnym wyborem. To my decydujemy, jaki dom chcemy tworzyć dla naszych dzieci i czy włożymy wysiłek nie tylko w ich wychowywanie, ale również w pracę nad samym sobą. Samorozwój jest pięknym, budującym procesem, który trwa od początku do końca naszego życia. To nie jest zadanie, które trzeba ukończyć i uznać za zaliczone. Poczucie własnej wartości karmimy codziennie dobrymi myślami, uczynkami, decyzjami w zgodzie z samym sobą, słuchaniem intuicji, byciem sprawczym i świadomością, że jesteśmy wolnymi ludźmi. Pokażmy dzieciom, jak z naszą pomocą mogą uwierzyć w siebie, zbudować zdrowe poczucie własnej wartości i stać się odpowiedzialnymi dorosłymi.

Nie oceniaj, nie szufladkuj, nie oczekuj

Dzieci nie rodzą się po to, by spełniać oczekiwania rodziców. Ich zadaniem nie jest bycie posłusznym, wpisywanie się w ramy, działanie zgodnie z wyznaczonymi schematami i realizowanie potrzeb innych osób. Nie muszą tego robić. Naszą rolą jako rodziców jest przygotowanie dzieci do funkcjonowania w społeczeństwie, wyrażania swojego zdania, decydowania o samym sobie, ale również nie krzywdzenia innych. Bardzo trudno jest odkrywać siebie, kiedy jesteśmy oceniani i mamy niszczące poczucie, że jesteśmy inni – gorsi od innych. Wystarczy jednak mała zmiana warunków, a wzrastanie, dojrzewanie, szukanie własnego ja staje się przyjemną, ekscytującą dla dziecka podróżą. Wyrażanie emocji przychodzi dzieciom zupełnie naturalnie – płaczą wtedy, kiedy chce im się płakać i śmieją się głośno wtedy, kiedy coś je rozśmieszy. Nie zważają na okoliczności i nie oglądają się na innych. Wraz z wiekiem zaczynają dostrzegać, że mają wpływ na swoje myśli, że mogą się regulować i szukać wsparcia u bliskich. Widzą również, że są oceniane, że mają przyczepiane łatki (wstydziocha, buntownika, śmieszka) albo że niektórzy wcale nie liczą się z ich zdaniem. Uświadamiają sobie, że ludzie oceniają nie tylko zachowania, ale również wygląd, a w ich głowie powstają określone kanony piękna, mądrości i tego, jaki powinien być człowiek, by inni go polubili. Poczucie własnej wartości budowane od najmłodszych lat pozwoli dzieciom nie zgubić się w trudnych sytuacjach, nie wątpić w swoje autorytety i nie stracić samych siebie wśród wielkiego świata. Oczekiwanie, że dzieci będą wykonywać nasze jakiekolwiek polecenia oraz spełniać wszelkie wymagania jest stresogenne dla obu stron. My dorośli musimy wiedzieć, że dziecko zawsze ma możliwość odmówić, a dziecko musi wiedzieć, że nie będzie za to ukarane, wyśmiewane czy traktowane z wyższością. Szacunek i zaufanie – od tego zaczyna się dobra współpraca i zdrowa relacja między dzieckiem a rodzicem.

Nagrody i kary

Niech każdy, kto w dzieciństwie był karany i nagradzany, przypomni sobie, co wtedy czuł. System kar i nagród to nie tylko sposób, w który wychowuje się dzieci, ale również metoda funkcjonująca wśród dorosłych, między innymi w miejscach pracy. Czy to działa? Tak, działa. Pytanie tylko, czy jest niezawodne, jak długo można stosować i czy ma jakieś skutki uboczne. Nagradzanie i karanie dziecka jest oparte na strachu. Jest graniem na emocjach, zawstydzaniem, wywoływaniem poczucia winy i pozorną motywacją do słusznego (według dorosłych) postępowania. Wbrew pozorom nie tylko karanie, ale również nagradzanie jest związane z lękiem i zdenerwowaniem. Wiedząc, że możemy za coś otrzymać nagrodę bądź ktoś będzie oceniał to, co robimy, działamy w napięciu. Wykonując daną czynność stresujemy się i nie cieszymy się z procesu, lecz cały czas uważnie staramy się, by efekt był godny nagrody. Dzieci, które tworzą prace plastyczne mają skupiać się na samym akcie tworzenia, czerpaniu z niego radości, odkrywaniu swojego potencjału, a nie otrzymaniu pochwały za efekt końcowy. Wówczas wszystkie myśli podczas takiej aktywności skierują się na rezultat, a w zabawie zabraknie spontaniczności, beztroski i działań intuicyjnych. Podobnie dzieje się w przypadku starszych dzieci, od których chcąc uzyskać posłuszeństwo, rodzice dopuszczają się zabrania osobistych przedmiotów, takich jak telefon czy komputer. Niestety mimo oczekiwań kara zadana w ten sposób nie uczy dziecka odpowiedzialności za swoje czyny. Zabieranie telefonu bądź zakaz spotykania się z przyjaciółmi uczy dziecko tego, co ma zrobić następnym razem, by rodzic o niczym się nie dowiedział. Jedyna nauka konsekwencji, która jest prawdziwą nauką, to ta konsekwencja, która jest naturalna. Jeśli upuścisz talerz na podłogę to konsekwencją tego działania będzie jego rozbicie się. Niewiele da się wtedy zrobić poza posprzątaniem i wyrzuceniem go do kosza.

Sprawczość, wolność, odpowiedzialność

Odpowiedzialność daje wolność i poczucie, że zrobiliśmy wszystko, co do nas należało. To przyjemne doświadczenie to sprawczość, dzięki której wiemy, że mamy kontrolę nad tym, co nas spotyka. Nasze dzieci też są wolne, sprawcze i odpowiedzialne. Chcą nabierać w tym wprawy od najmłodszych lat – same chcą jeść sztućcami, nie chcą chodzić na spacery trzymając dorosłego za rękę, same chcą rozwikłać zagadki z gier i czytać książki. Pozwalając im samodzielnie eksplorować otoczenie i praktykować nowo nabyte umiejętności dajemy im przestrzeń do rozwoju. Najlepszą z najlepszych możliwości poznawania świata i samego siebie – naukę przez zabawę, która angażuje wszystkie zmysły i daje dzieciom miliony bodźców. Wszystko to pozytywnie wpływa na poczucie własnej wartości.

Daj czas i uwagę

Zapewnienie dziecku bezpieczeństwa poprzez zaufanie i bycie dostępnym nie oznacza, że ono zawsze będzie chciało skorzystać z takiej formy wsparcia. Podobnie jak u dorosłych, nasze maluchy w kryzysowych momentach czasem mają ochotę na bliskość (przytulenie, rozmowę), a czasem stawiają na niezależność i potrzebę poradzenia sobie z kłopotem samodzielnie. Dzieje się tak niezależnie od tego, jak bardzo rodzic się stara i jak bardzo chce być blisko. Dziecko samo decyduje, z którego rozwiązania w danym momencie ma ochotę skorzystać. Polegając na swojej intuicji i sprawdzając swoje możliwości staje się coraz bardziej samodzielne. Zaczyna dostrzegać, że jest sprawcze, że potrafi samo dokonywać wyborów, że jego czyny niosą za sobą pożądane konsekwencje, a poczucie własnej wartości szybuje w górę i zachęca do postawienia kolejnego kroku.

Bez presji i nacisku

Im bardziej naciskamy, tym większy opór wywołujemy. Im więcej presji, tym więcej stresu. Silny nacisk ze strony rodzica staje się zagrożeniem, na które dziecko zawsze będzie reagowało potrzebą przetrwania lub walką. Zarówno dzieci, jak i dorośli, wykazują chęć współpracy, o ile jest ona zakomunikowana w odpowiedni sposób. Nikomu nie chce się wykonywać rozkazów, a już na pewno nie natychmiast. Inaczej natomiast wygląda sytuacja, w której pytamy o pomoc, prosimy lub wyjaśniamy swoje potrzeby w trakcie rozmowy. W tym wszystkim wcale nie chodzi o to, że dzieci nie chcą pomagać nam w domu, że robią na złość, że są leniwe. Chodzi tylko o to, że wszyscy pragniemy szacunku – niezależnie od wieku. Bez znaczenia, czy mamy dwa, dwadzieścia czy czterdzieści pięć lat – chcemy, by pytano nas o zdanie, zanim zadecyduje się cokolwiek w naszym imieniu. Bywa, że presja ze strony społeczeństwa jest tak wielka, że dziecko ma problemy z utrzymywaniem kontaktów międzyludzkich. Relacje stają się dla niego tak trudne, że są nie do zniesienia, a z drugiej strony życie bez interakcji międzyludzkich przysparza kolejnych problemów. Jako rodzice musimy pomóc im stworzyć przestrzeń bezpieczną – bez presji, oczekiwań i nacisku – ponieważ tylko w takich warunkach będą mogły wchodzić w prawdziwe, zdrowe interakcje z innymi ludźmi, a to dam im siłę i wiarę w siebie.

Ja to nie Ty, Ty to nie ja

Nasze dzieci nie są nami. Nie wiedzą, co myślimy, czego oczekujemy, jakie mamy doświadczenia i na jakiej podstawie dokonujemy wyborów. Nie wiedzą, dopóki im wszystkiego nie wyjaśnimy, dopóki nie zaczniemy rozmawiać, dopóki nie stworzymy bezpiecznej przestrzeni pełnej zaufania. Nasze dzieci nie są nami również w innym sensie. Ich celem istnienia nie jest zaspokajanie naszych ambicji i realizowanie naszych potrzeb. Nie myślą jak my i nie robią tego, co my robimy. Nie są nami, a my nie jesteśmy nimi. Nie możemy zakładać, że wiemy o nich wszystko. Możemy jednak nie ustawać w poszukiwaniach, poznawać się wzajemnie każdego dnia i przy każdej okazji, zwłaszcza tej trudniejszej. Możemy stworzyć im dom, w którym każdy jest inny, ale nikt nie jest gorszy. Dajmy dzieciom bezpieczną bazę do stopniowego budowania fundamentów poczucia własnej wartości, a nie będzie siły, która je zburzy.